اولین روز از ماه ربیع الاول مصادف با سالروز هجرت پیامبر گرامی اسلام از مکه به یثرب است که منجر به ایجاد اولین حکومت اسلامی در آنجا که بعدها مدینه نام گرفت شد. این تاریخ اهمیت بسیاری دارد به طوری که به عنوان مبدأ تاریخ مسلمانان در دو تقویم هجری شمسی و هجری قمری منظور شده است.

شهر مکه از روزگاران قدیم و پیش از ظهور اسلام سرزمین مناسبی برای معاملات تجاری بود و افراد زیادی به همین منظور به آنجا سفر می کردند. پیامبر(ص) نیز با استفاده از این موضوع برای برقراری ارتباط با تاجران و بزرگان قبائل پایگاه و مرکز حکومت اسلامی را شهر مکه قرار داد. پیامبر مدتها دعوت خود را به صورت مخفیانه انجام می داد اما پس از علنی شدن تبلیغات و دعوت مردم به اسلام و یکتا پرستی، فشار قریش بر مسلمانان و ایمان آورندگان روز به روز بیشتر شده و دیگر امکان ادامه زندگی برای آنان در مکه فراهم نبود. به همین دلیل پیامبر اکرم (ص) پس از گذشت سیزده سال از بعثت، تصمیم بر هجرت گرفتند.

پیامبر(ص) تمام وظایف خود را در شهر مکه انجام داده بود و در این شهر دیگر امیدی برای پیوستن گروههای مردمی دیگر به دین اسلام وجود نداشت، بنابراین پیامبر نمی توانست به پیشرفت های آتی و اندک اسلام در مکه بسنده کند چرا که اسلام دین تمام بشریت است و تمام انسانها را مورد خطاب قرار می دهد.

مسلمانان سالهای زیادی را در برابر ظلم و شکنجه مشرکان مقاومت کرده بودند و عده ای از آنها به ناچار شهر و دیار خود را ترک نموده بودند. در نهایت قریش تصمیم گرفتند تا پیامبر را به قتل برسانند.

حضرت محمد (ص) با سران طوایف گوناگون مذاکرت مختلفی انجام داده بود که بسیاری از آنها ناموفق بود اما در صحبت با اهالی مدینه نور امیدی در دل ایشان روشن شد.

مکه جایگاه خاصی در دل مردم داشت و بدون از بین رفتن بت پرستی و جایگزینی اسلام، دعوت پیامبر شکست خورده محسوب می شد؛ بنابراین پیامبر ضررت دید تا با هجرت به شهری دیگر علاوه بر تبلیغ اسلام، بتواند بر اوضاع مکه نظارت داشته باشد و در صورت لزوم نوعی فشار اقتصادی، سیاسی و حتی نظامی بر آن وارد سازد. مدینه بهترین انتخاب بود زیرا هم منبع تامین معاش مردم برای تجارت و معاملات بازرگانی بود و هم به دلیل قرار داشتن در مسیر کاروان های بازرگانی و تجاری قریش، مکه را از نظر اقتصادی در فشار قرار می گرفت.

دلایل هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه

۱. یکی از دلایل مهم هجرت پیامبر گرامی اسلام(ص) از مکه به مدینه، آزار و اذیت کفار قریش‏ بود. مشرکان روز به روز گرفتاری ها و دشواری هایی بسیاری برای مسلمانان ایجاد می کردند، به همین دلیل پیامبر(ص) دستور هجرت به مدینه را صادر کرد، مسلمانان با هجرت به مدینه در منازل انصار سکونت یافتند. مسلمانان مدینه مهاجران را پناه دادند و یاریشان کردند و میان خود و آنان مساوات برقرار نمودند. (سیره معصومان‏(ترجمه أعیان الشیعة)، ج ‏۱، ص ۷۸)

۲. پیامبر در شبی این هجرت را آغاز کرد که قریش تصمیم به قتل او داشتند و ظاهر امر چنین است که اگر پیامبر(ص) نمی رفت، در آن جا کشته می شد. (سوره انفال، آیه۳۰)

۳. پیامبر بعد از بعثت خود به مدت ۱۳ سال در مکه به تبلیغ دین اسلام و دعوت مردم پرداخت و پس از آن مکه ظرفیت پیشرفت بیشتر را نداشت. بنابراین اگر در مکه می ماند تنها عده معدودی از مردم مسلمان بودند که ممکن بود با گذشت زمان آثاری از آنها نماند. از سور دیگر اسلام به دنبال گسترش در تمام دنیا بود و پیامبر برای حفظ و نجات اسلام هجرت کرد.

۴. هجرت به شهر طائف بی فایده بود و یمن، روم، شام و سایر مناطق تحت سلطه ابر قدرت های آن روزگار بود، بنابراین با هجرت پیامبر به این سرزمین ها مشکلات بسیاری برای ایشان به وجود می آمد.

۵. از نظر جغرافیایی، حبشه فاصله بسیاری با مکه داشت و به عنوان یک کشور آفریقایی نمی توانست با توجه به واقعیت های سیاسی، انسانی و نژادی، رهبری یک برنامه اصلاح جهانی را در زمینه های سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی را بر عهده گیرد.

۶. مدینه از نظر زراعی بسیار غنی تر از شهر مکه بود و توانایی مقابله با فشار اقتصادی و بازرگانی در شرایط بحرانی را داشت. مردم مدینه مهاجران یمنی بودند و از تمدن ابتدایی برخوردار بودند، آنها نه مانند مردم عرب قصی القلب بودند و نه مانند اهل قریش به دنبال امتیاز و منافع بودند.

ماجرای لیله المبیت

با گذشت کمتر از ۳ ماه از بیعت عقبه دوم، بسیاری از اصحاب حضرت محمد(ص) مکه را به قصد مدینه ترک کردند، مسلمانان در خفا و به صورت انفرادی یا گروهی هجرت خود را آغاز کردند و اولین شخصی که مکه را به قصد یثرب ترک نمود، فردی به نام ابوسلمه بود.

مردان قریش که فهمیدند مدینه پناهگاه پیامبر و یاران او شده است و مردم یثرب برای جنگ با دشمنان پیامبر آماده هستند از هجرت پیامبر ترسیدند. به همین دلیل در اواخر ماه صفر سال ۱۴ بعثت در طی جلسه ای تصمیم به قتل پیامبر گرفتند و برای این کار جوانانی را از هر یک از طوایف انتخاب کردند تا با شمشیر حضرت را به قتل برسانند.

در شب پنجشنبه اوّل ماه ربیع الاول، رسول خدا(ص) از مکه خارج شد و در همان شب علی(ع) در بستر ایشان خوابیدند. این شب به لیلة المبیت معروف است زیرا پیامبر(ص) از نقشه مشرکان قریش برای قتل خود آگاه گشت.

پنهان شدن پیامبر(ص) در غار ثور

پیامبر اکرم(ص) در شب اول ربیع الاول رهسپار غار ثور شد و پس از ۳ روز که در غار ماندند و در شب چهارم ربیع الاول به سفر خود به شهر مدینه ادامه دادند.

هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه در قران

درباره هجرت به مدینه و ماجراهای آن، آیات زیر نازل شده است:

۱. «وَ إِذْ یمْکرُ بِک الَّذینَ کفَرُوا لِیثْبِتُوک أَوْ یقْتُلُوک أَوْ یخْرِجُوک وَ یمْکرُونَ وَ یمْکرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیرُ الْماکرینَ»(سوره انفال، آیه ۳۰)

«هنگامی که کافران ضد تو حیله کنند تا تو را زندانی کنند یا بکشند یا تبعید نمایند آنان با خدا از در حیله وارد می شوند خداوند حیله می کند و خداوند بهترین حیله کنندگان است.»

۲. «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»( سوره بقره، آیه ۲۰۷)

«بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند، و خدا نسبت به بندگان مهربان است.»